Hurrengo testua lagungarri izango duzu.
Ahozko eta idatzizko tradizioekin hasteko
“Aspaldi ez dala Orozkoko auzo batean ipuin batzen
nenbilela baserrietxe bateko atea jo neban eta bertako ugazabak urten eta zer
asmok nenkarren esan ostean hantxe erantzun eustan:
-Kanpoan hotz dago, ni ez naz ipuintsua baina sartu
epeletara!
Abenduaren hasierako egun hotz eta argi bat zan eta
gogoan ondo josita daukot haize hozminak arnasa ere larrundu egiten eustala.
Baserriko nagusiak esandako modura baserrira sartu eta sutondoan jarri ostean
eguarte guztian ekin eben senar-emazteek ipuin kontari. Harrez gero beti
pentsatu dot ipuinak ez direla hotzaren lagun, ipuinak ez direla hotzetan
esateko kontuak, ipuinaren babesa, izatea eta ingurua berotasuna, hurbiltasuna
dala eta berotasun hori sutondoko berotasun gozoa ezeze bihotzaren berotasuna
be badala.”
Xabier
Kaltzakorta, “Bizkaiko herri-ipuin idatziak”, Donostia 1992-11-27
Hitz esanguratsu horiekin
mintzatu zen Xabier Kaltzakorta idazle eta ikerlaria duela urte batzuk
Donostian izandako jardunaldietan. Izan ere, ipuinak beti lotu izan dira
goxotasunarekin, maitasunarekin, familiarekin. Ipuinak, kontakizuna, legendak,
mitoak… gizakiaren arimaren janari dira eta guztiok, txiki zein helduk, behar ditugu
gure arimak berotzeko.
Ipuinak mundu osoan eta
mendeetan zehar ahoz aho transmititu dira. Egile edo autore jakinik ez dutenez
izan, tradizio kolektiboan bizi izan dira garairik garai.
Ahozko tradizioak gorde
izan diren arren, esan genezake Europa mailan XVI.mendean hasi zela aho
mendeetan gorde zen ondare hori idatzizkora pasatzen. Straparolaren “Piacevolli
Notti” obra italiarra izan zen ahozko tradiziozko transkripzio literarioak
biltzen lehena.
Ipuinen bilaketan Erromantizismo garaiak ezinbesteko garrantzia du. Izan ere,
Europan erromantizismoaren folklorea
jasotzearen gogo eta interes orokorra pil-pilean egon zen eta horren barnean
ahozko herri jakituria eta ondarearen alorrak ezinbesteko garrantzia hartu
zuen: Ipuinak, esaundak, elezaharrak, errefrauak, sineskerak, ohiturak,
kantuak, ahokorapiloak, etab. Izan ere, herri ondarea belaunaldirik
belaunaldira ahoz datorkigun aberastasuna da, ikutuezin eta ikusezina den
ondarea. Eta harrotasunez esan genezake euskera oso aberatsa izan dela ahozko
ondare horretan. Euskarazko idatzizko lehenengo laginak oso berantiarrak
direnez, ahoz aho transmititu dugu gure hizkuntza mendez mende. Argi dago, horregatik,
hau da, euskara ahoz aho transmititu delako dagoela bizirik. Behin Pello Esnal
idazleak esan zuen: “paregabeko altxorra da herri-literatura. Hor dago bildua
gure tradizioa, eta tradizioa aintzat hartu barik ez dago etorkizuna
eraikitzerik. Ahozko euskarak eta ahozko euskararen munduak eutsi dautsie
bizirik euskarari.”
Euskal folklorea jaso eta
aztertu zuten lehenengotariko batzuk atzerritarrak izan ziren arren,
euskaldunen artean nabarmentzekoak ditugu: Resurrección María Azkue (Cancionero Popular lanean herri kantuak bildu
zituena eta Euskalerriaren Yakintzan ohiturak eta sineskerak, herri olerkiak,
haur jolasak, atsotitzak, esakerak, ahokorapiloak, goitizenak, igarkizunak, ipuinak
eta irakurgaiak… bildu zituena), Jose Miguel Barandiaran (“euskal kulturaren patriarka edo aitalehena”
bezala ezagutua, etnografia eta arkeologian egindako lanengatik ezaguna) eta Aita Donostia (musika arloan izugarrizko lana egin zuena).
Hortik aurrera egindako
lanari esker, ahozko azalpenak idatziz ditugu. Idatzi horiek etimologikoak
izaten dira, zientifikoak ez diren azalpenak ematen dituztenak hain zuzen ere.
Mendez mende, ipuinak,
esaerak, kontaerak… aldatzen joan diren bezala, hizkuntza bera ere aldatzen edo
egokitzen joan da. Hizkuntza bera baita gure bizitzaren ispilu.
Beno, oso ondo erantzun duzulakoan nago, baina laguntza apur bat ondo etorriko zaizu. Horretarako hemen daukazu teoria.
<
Teori gehiegi bada, hona hemen Axeriko eta Otsoko ipuina.
Axeriko eta Otsoko
Zure lana:
- Galdetu etxean edo, ea etxean entzundako ipuin bat dakiten eta entzun eta gero idatzi.
- Ondoren ipuinarekin loturik egon daitezkeen irudiak bilatu eta Photo peach-era igo.
- Azkenez, klasean besteen aurrean aurkeztu beharko duzu.
Zorte on ipuin kontalari on!
Etxean edo ez badakite, ez larritu hemen daukazu ipuin bat grabatua. Izenburua Aralarko herensugea
.
Zaila egiten bazaizu ulertzea eta idaztea, ba hemen daukazu bat idatzita.
Orain
urte asko gertatu zen hau. Azeriak oiloa harrapatzea erabaki zuen. Zaku handi
bat hartu eta oiloaren arrastoari jarraitu zion. Toki egokia aurkitu zuenean,
zuhaitz baten ostean ezkutatu eta oiloa agertzeaz bat, taka, zaku barrura. Zozo
batek gertatutako guztia ikusi zuen. Zozoa Oiloaren laguna zen.
- Oilo
gixajoa! Nire laguntza behar du. Bai, nik ere badakit ziria sartzen…”, pentsatu zuen zozoak.
Azeriaren aurrean jarri zen, geldirik, hego bat
apurtuta balu bezala.
Zozoa egoera penagarrian ikusita, azeria pozik. “Hau
ere zakura”, esan
zion bere buruari.
Baina zozoa harrapatzeko puntuan zegoenean, honek
salto bat egin zuen aurrerantz. Hegalditxo labur bat eta gelditu egin zen.
Holan behin eta berriro. Azeria hurbiltzen zen bakoitzean, zozoak hegalditxoa.
Bien bitartean oiloak zakutik ateratzea lortu zuen eta bere lekuan harri bat
sartu zuen zakuan.
Oiloa aske zegoela ikusi zuenean, zozoak alde egin
zuen. Orduan bai, orduan akrobata baten trebeziaz egin zuen hegan.
- “Hor
gelditzen zara” esan
zion azeriari.
-
“Txerri hori! Niri adarra jo nahian?…
Ba!, berdin dit. Oraindik oilo gozoa daukat”.
Oilo gozoa zeukala, bai zera! Azeria ez zen
oiloaren azpikeriaz ohartu eta zakua lepoan hartuta etxerantz abiatu zen.
Etxean ura jarri zuen irakiten eta, zaku barrukoa oiloa zelakoan, lapikora
jaurti zuen…. harria. Plausta! Zipristinek salto egiterakoan azeriaren larrua
erre egin zuten. Ze erre eta ze arraio! Gaztaina egosiaren antzera geratu zen
azeria.
Harrezkero azeria ez da oiloen atzetik ibiltzen.
AZERIA ETA ZOZOA on PhotoPeach